Czy oświadczenie woli pod wpływem błędu jest ważne

Kontynuując zagadnienie oświadczeń woli, w dzisiejszym wpisie skupimy się na wadzie oświadczenia woli w postaci błędu. Jeśli jeszcze nie przeczytałeś naszego wprowadzenia do tego tematu, polecamy zacząć lekturę od poprzedniego wpisu o tym czym jest oświadczenie woli. Przeczytasz w nim m.in. o tym, czym jest oświadczenie woli, jakie są skutki złożenia takiego oświadczenia i co jest wymagane dla jego ważności. Z tą wiedzą lepiej zrozumiesz pojęcie błędu jako wady oświadczenia woli.

Co to jest błąd?

Intuicyjnie błąd kojarzy nam się z pomyłką, niezgodnością, nieporozumieniem. I słusznie, ponieważ ogólnie rzecz ujmując, takie znaczenie “błędu” można przyjąć również na gruncie prawa cywilnego. Mówiąc o błędzie mamy na myśli sytuację, w której nasze wyobrażenie odnośnie rzeczywistości okazuje się mylne. Wystąpienie błędu umożliwia uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli osobie, która je złożyła.

Błąd w polskim prawie cywilnym

Ustawodawca uregulował błąd w art. 84 kodeksu cywilnego:

“§ 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.

2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).”

Czy każdy błąd ma znaczenie?

Analizując przytoczony przepis, musimy stwierdzić, że nie każdy rodzaj błędu jest doniosły z prawnego punktu widzenia. Przede wszystkim błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej. Czym jest wobec tego czynność prawna i jak określić jej treść?

Pojęcie czynności prawnej często utożsamiane jest z oświadczeniem woli, chociaż przedstawiciele zawodów prawniczych są w tej kwestii podzieleni. Wydaje się jednak, że zamienne używanie tych określeń to zbyt duże uproszczenie. Czynność prawna jest pojęciem szerszym niż oświadczenie woli. Oświadczenie woli jest wprawdzie filarem czynności prawnej, ale nie zawsze jego złożenie wystarcza do wywołania określonych skutków prawnych. Czasami konieczne jest wystąpienie pewnych dodatkowych elementów, które łącznie z oświadczeniem lub oświadczeniami woli składają się na czynność prawną. Wyraźnie widać to na przykładzie najbardziej znanych czynności prawnych – umów. Zasadniczo polegają one na złożeniu przez strony zgodnych oświadczeń woli. Ale dla skuteczności niektórych umów nie wystarczy, że strony dojdą do porozumienia w zakresie swoich praw i obowiązków. Przykładowo, w przypadku umowy użyczenia potrzebny jest dodatkowy element w postaci wydania rzeczy będącej przedmiotem użyczenia. Dopiero z momentem wydania rzeczy czynność prawna dochodzi do skutku.

Jak już wcześniej wspomniano, błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej. W skrócie, treść czynności prawnej to wszystkie elementy składające się na czynność prawną. Przykładowo, w zakres treści umowy najmu wchodzi obowiązkowo oznaczenie przedmiotu najmu oraz określenie czynszu uiszczanego przez najemcę. Należy przy tym zwrócić uwagę, że na treść czynności prawnej składają się nie tylko elementy objęte treścią oświadczeń woli, lecz zgodnie z art. 56 kodeksu cywilnego także wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Należy również zaznaczyć, że nie może być mowy o błędzie, jeżeli składający oświadczenie znał otaczającą go rzeczywistość i rozumiał okoliczności, ale wyciągnął z nich niewłaściwe wnioski i podjął niesłuszną czy też niekorzystną dla siebie decyzję (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 sierpnia 2018 r., sygn. akt V CSK 435/17). Zdaniem Sądu Najwyższego “błąd polega na nieprawidłowości widzenia, a nie na nieumiejętności przewidywania i wnioskowania, nie odnosi się do sfery motywacyjnej oraz musi dotyczyć stanu istniejącego w momencie zawierania umowy, nie zaś okoliczności, które nastąpiły w toku wykonywania umowy, doprowadzając stronę do przekonania, że decyzja o jej zawarciu była błędna”.

Błąd istotny

Aby móc powiedzieć, że w konkretnej sytuacji mamy do czynienia z wadą oświadczenia woli w postaci błędu, błąd ten musi nie tylko dotyczyć treści czynności prawnej, ale także być błędem istotnym, czyli uzasadniającym przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Miarą rozsądnej oceny nie będą odczucia subiektywne podmiotu powołującego się na błąd. Wymóg dokonania oceny sprawy „rozsądnie” pociąga za sobą konieczność odwołania się do kryteriów obiektywnych, tj. społecznie uznawanych. Posługiwanie się subiektywnymi kryteriami ocen, każdorazowo interpretowanymi zgodnie z odczuciami konkretnej osoby mogłoby stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja 2011 r., sygn. akt IV CSK 533/10).

Przykłady błędu istotnego

W praktyce z konstrukcją błędu można spotkać się chociażby w sprawach spadkowych. Co do zasady spadkobierca ma sześć miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o śmierci spadkodawcy, aby złożyć oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Jeśli w tym terminie tego nie zrobi, uznaje się, że przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, w której po pewnym czasie od przyjęcia spadku, do spadkobiercy zgłasza się wierzyciel zmarłego i żąda spłaty jego długów. Jeśli spadkobierca rzeczywiście nie miał wiedzy o jakimkolwiek zadłużeniu zmarłego, może on korzystając z art. 84 kodeksu cywilnego uchylić się od skutków prawnych złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku. Jeżeli takiego oświadczenia nigdy nie składał, może uchylić się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie.

Nie jest jednak tak, że niewiedza spadkobiercy o stanie spadku zawsze będzie otwierać mu tę drogę. Jak już wcześniej podkreślano, błąd musi być istotny. W sprawach takich jak ta, opisana powyżej, przyjmuje się, że za błąd istotny spadkobiercy uznać należy brak wiedzy o stanie spadku, mimo podjęcia właściwych i możliwych działań, zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu spadku (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2005 r., sygn. akt IV CK 799/04). Można zatem stwierdzić, że lekkomyślność stanowi przeszkodę w powoływaniu się na błąd.

Z błędem możemy mieć jednak do czynienia także w codziennych sytuacjach. Jak wiadomo, internetowi oszuści nie próżnują. Znane są przypadki, w których kupujący na aukcjach internetowych, zamiast zamówionego przedmiotu, otrzymują od nierzetelnego sprzedawcy jego miniaturowy model. Często jest to kwestia niewłaściwego opisu oferty lub wprowadzającego w błąd zdjęcia. Co zrobić, gdy zamiast zamówionego fotela dostaniemy jego odwzorowanie w kilkukrotnym pomniejszeniu? Oprócz drogi postępowania karnego, możemy wtedy powołać się na błąd co do przedmiotu umowy i uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia.

Oświadczenie woli złożone innej osobie

Analizując treść art. 84 § 1 kodeksu cywilnego można z łatwością zauważyć szczególne podejście ustawodawcy do oświadczeń woli składanych innej osobie. O jakie oświadczenia chodzi? Tytułem przykładu można wymienić chociażby złożenie oświadczenia o przyjęciu oferty, czy wypowiedzenie umowy. Jak widać, tego typu oświadczenia zawsze komunikowane są innej osobie. Aby uchylić się od skutków prawnych takiego oświadczenia, konieczne jest wystąpienie dodatkowej przesłanki:

1. błąd został wywołany przez osobę, której złożono oświadczenie woli (przy czym nie jest konieczne, aby osoba ta ponosiła za to winę)

albo

1. osoba, której złożono oświadczenie woli wiedziała o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć.

Co istotne, konieczność wystąpienia którejś z dodatkowych przesłanek nie dotyczy czynności prawnych nieodpłatnych, np. umowy darowizny.

Czy oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu jest ważne?

Tak. Błąd oświadczenia woli nie powoduje automatycznej nieważności oświadczenia. W przypadku wystąpienia błędu możemy jednak mówić o wzruszalności. Oznacza to, że co prawda oświadczenie złożone pod wpływem błędu nie jest bezwzględnie nieważne, ale istnieje możliwość uchylenia się od jego skutków prawnych.

Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych

Kwestię uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu reguluje art. 88 kodeksu cywilnego:

“§ 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.

2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.”

Forma oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych

Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu powinno przybrać formę pisemną. I to w zasadzie jedyny ustawowy wymóg co do formy. Z treści oświadczenia musi jednak oczywiście wynikać wola uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia. Bez znaczenia pozostaje dobór słów – ważniejszy jest kontekst.

Co jednak w sytuacji, gdy oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu zostanie złożone w formie innej niż pisemna? Na przykład ustnie lub mailowo? Oświadczenie takie nie jest nieważne, ale w przypadku sporu możesz mieć ograniczoną możliwość przesłuchania świadków oraz stron na okoliczność, czy faktycznie takie oświadczenie zostało złożone (tę kwestię szerzej reguluje art. 74 kodeksu cywilnego).

Termin do złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych

Osoba, która złożyła oświadczenie obarczone wadą w postaci błędu ma rok od wykrycia błędu na dokonanie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. Warto pamiętać, że dla zachowania tego terminu nie wystarczy wysłanie oświadczenia przed jego upływem – oświadczenie uchylającego się od skutków prawnych musi dojść w tym czasie do wiadomości osoby, której jest składane.

Podsumowanie

Powołanie się na błąd może pomóc uchronić się od konsekwencji złożenia oświadczenia obarczonego taką wadą. Należy jednak pamiętać, że przyszłość takiego oświadczenia zależy w dużej mierze od naszej późniejszej aktywności. Osoba, która złożyła oświadczenie woli, a następnie wykryła błąd, musi wykazać się inicjatywą, jeśli chce doprowadzić do wzruszenia takiego oświadczenia. Odpowiadając na pytanie postawione w tytule – błąd oświadczenia woli nie powoduje automatycznej nieważności oświadczenia, ale pozwala uchylić się od jego skutków.