Kiedy umowa jest nieważna?

Nieważność umowy może wystąpić w różnych postaciach. W przypadku gdy umowa jest nieważna, sytuacja prawna stron kształtuje się tak, jakby nigdy nie została ona zawarta. Oznacza to, że będą musiały zwrócić sobie wszystko to, co zdążyły już na podstawie umowy świadczyć. Odstępstwo od tej reguły wskazane zostało niżej, w przypadku pojawienia się sankcji w postaci nieważności względnej. Warto pamiętać, że nieważność poszczególnych postanowień umowy nie przesądza jeszcze, że cała umowa zostanie uznana za nieważną. W polskim systemie prawnym możliwe jest bowiem zachowanie pozostałej części umowy w przypadku, gdy postanowienia uznane za nieważne nie są na tyle istotne, by stanowić wymagane przez ustawę minimum treści określonej czynności prawnej.

Co to jest czynność prawna?

Czynności prawne umożliwiają nam kształtowanie naszej sytuacji prawnej zgodnie z podstawowymi zasadami prawa cywilnego, autonomią woli stron oraz swobodą umów, rozwiniętą w art. 353¹ Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dla dokonania skutecznej czynności prawnej konieczne jest złożenie oświadczenia woli, czyli takiego zakomunikowania przez nas drugiej stronie naszej woli, które dokonane jest z zamiarem wywołania skutków prawnych. Podstawowym wymogiem złożenia skutecznego oświadczenia woli jest to, by w dostatecznym stopniu wyrażało ono naszą wolę. Może być to dokonane w różnych formach, zarówno ustnie, pisemnie, jak i przez gesty, które w danym kontekście należy rozumieć jako mające na celu wywołania skutków prawnych. Oświadczenie woli to jedyny konieczny element czynności prawnej. Jednak dla poszczególnych czynności prawnych wymagana może być konkretna jego forma, której dochowanie przesądzać będzie o ważności tej czynności – może być to zwykła forma pisemna lub jedna z form szczególnych, jak akt notarialny. W większości jednak przypadków wystarczająca jest forma dokumentowa.

Rodzaje nieważności umowy

W polskim systemie prawnym wyróżnić można dwa rodzaje nieważności czynności prawnych. Jest to nieważność bezwzględna i nieważność względna. Istnieją jednak również dwa szczególne przypadki, których co prawda nie można określić jako „nieważność”, ale one również uniemożliwiają wystąpienie zamierzonych przez nas skutków prawnych umowy. Jest to bezskuteczność zawieszona i bezskuteczność względna.

Stan bezskuteczności zawieszonej oznacza, że stan związania umową będzie trwał tak długo, aż nie zostanie ona potwierdzona lub nie upłynie czas przeznaczony na potwierdzenie umowy. Pojawia się on więc w przypadku, gdy dla dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda uprawnionej osoby, tak jak chociażby zgoda przedstawiciela ustawowego przy niektórych umowach zawieranych przez osoby ubezwłasnowolnione.

Z kolei bezskuteczność względna, uregulowana w art. 59 Kodeksu cywilnego to stan, w którym umowa nie będzie wywierać skutków w stosunku do osoby poszkodowanej w wyniku jej zawarcia. Następuje to, kiedy roszczenie tej osoby nie może zostać spełnione ze względu na zawartą później z inną osobą umowę, jednak tylko w przypadku, gdy strony umowy o tym roszczeniu wiedziały lub jeżeli zawarta umowa była nieodpłatna. Przykładowo, gdyby Mariusz, właściciel mieszkania, zawarł z Anną umowę najmu, podczas gdy wcześniej wynajął to mieszkanie Beacie, umowa najmu zawarta z Anną mogłaby zostać uznana za bezskuteczną wobec Beaty pod warunkiem, że Anna o istniejącej już umowie wiedziała. W tym celu Beata musiałaby wystąpić z pozwem do sądu.

Nieważność bezwzględna

Bezwzględna nieważność umowy oznacza, że nie będzie ona w ogóle skuteczna i to już od momentu jej zawarcia. Nawet gdyby odpadły przyczyny nieważności takiej czynności, to nie będzie ona wywoływać skutków prawnych, chyba że w drodze wyjątku zostało to dopuszczone w przepisach.

Taki wyjątek uregulowany został w art. 14 § 2 Kodeksu cywilnego, dotyczącym sytuacji, gdy osoba ubezwłasnowolniona lub poniżej lat 13 zawarła umowę powszechnie zawieraną w bieżących sprawach życia codziennego, jak na przykład kupno biletu do kina. Mimo że co do zasady umowa taka jest nieważna, to staje się ona ważna z chwilą jej wykonania, a więc w tym przypadku kiedy cena za bilet zostanie zapłacona a bilet wydany. Drugi istotny wyjątek wprowadzony został w art. 890 § 1 Kodeksu cywilnego dotyczącym darowizny. Nawet jeżeli przez strony nie została zachowana wymagana dla umowy darowizny forma aktu notarialnego, to staje się ona ważna w momencie, gdy przyrzeczone świadczenie zostaje spełnione.

Na bezwzględną nieważność umowy może się powołać każdy, pod warunkiem jednak, że wykaże w tym swój interes prawny. Jednocześnie sądy mają obowiązek uwzględnić nieważność czynności z urzędu, a nie dopiero wtedy, gdy w trakcie sporu zwróci na to uwagę któryś z uczestników sporu. Oznacza to, że nie jest wówczas od nas wymagana żadna dodatkowa działalność w celu unieważnienia umowy.

Kiedy umowa jest bezwzględnie nieważna?

Czynność prawna jest bezwzględnie nieważna w następujących przypadkach:

• Brak zdolności do czynności prawnych u osoby dokonującej czynności prawnej na skutek zbyt niskiego wieku lub ubezwłasnowolnienia,
• Oświadczenie woli dokonane dla pozoru, gdy strony umówiły się potajemnie, że dana czynność nie będzie wywoływać skutków lub wywrze inne niż te, które normalnie powinny z danej czynności wynikać,
• Brak wymaganej przez przepisy zgody przedstawiciela ustawowego lub koniecznej dla dokonania czynności zgody osoby trzeciej,
• Niezachowanie wymaganej formy pod sankcją nieważności – np. forma aktu notarialnego dla zbycia nieruchomości,
• Naruszenie zasad współżycia społecznego lub sprzeczność czynności prawnej z jej społeczno-prawnym przeznaczeniem. Byłoby to na przykład takie postanowienie umowy, które ograniczałoby wolność działalności gospodarczej jednej ze stron.
• Czynność prawna sprzeczna z ustawą (naruszająca przepisy prawne) lub mając na celu obejście ustawy, a więc próba zrealizowania celu, który został przez przepisy zabroniony.

Nieważność względna

Czynności prawne względnie nieważne wywołują skutki prawne tak długo, dopóki ich ważność nie zostanie zakwestionowana na określonych prawnie podstawach. Mogą one zostać wzruszone zarówno poprzez orzeczenie sądu, jak i poprzez działanie osoby uprawnionej. W tym drugim przypadku konieczne byłoby złożenie pisemnego oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków dokonanej czynności prawnej. Ta postać nieważności służy więc ochronie interesów indywidualnej osoby. Co do zasady czynność zostanie uznana za nieważną od momentu jej dokonania, choć jeżeli przemawiałyby za tym szczególne powody, możliwe jest utrzymanie jej jako skutecznej do jakiegoś późniejszego momentu.

Kiedy umowa jest względnie nieważna?

Pierwszym przypadkiem jest wystąpienie wad oświadczenia woli. Ważność umowy może zostać zakwestionowana, kiedy oświadczenie to zostało złożone pod wpływem podstępu, groźby lub błędu. W przypadku groźby, na unieważnienie umowy strona poszkodowana jej zawarciem ma 1 rok od chwili, gdy ustał u niej stan obawy wywołany groźbą. Z kolei, jeżeli doszło do podstępu, jest to rok od momentu, gdy został on przez stronę umowy wykryty. Po upływie wskazanych terminów, uprawnienie to wygasa. Oświadczenie o uchyleniu się od skutków wadliwego oświadczenia woli powinniśmy złożyć drugiej stronie umowy na piśmie.

Kolejnym przypadkiem jest wyzysk.  Uregulowany został w art. 388 § 1 Kodeksu cywilnego, na podstawie którego umowa może zostać unieważniona przez orzeczenie sądu jeżeli świadczenia stron są rażąco niewspółmierne, a kontrahent, który korzyść w ten sposób osiąga świadomie i w sposób naganny wykorzystał okazję do tego. Jednocześnie o wyzysku możemy mówić jedynie wówczas, gdy osoba, która została w ten sposób poszkodowana, znajduje się w pewnym przymusowym położeniu, stanie niedołęstwa lub nie posiada potrzebnego doświadczenia życiowego lub intelektualnego. Jeżeli wskazane przesłanki zostaną spełnione i wykażemy, że dochodzenie żądania wyrównawczego byłoby nadmiernie utrudnione, możemy wystąpić do sądu z roszczeniem o unieważnienie umowy. Mamy na to 2 lata od dnia zawarcia umowy.

Umowa może być również względnie nieważna w przypadkach określonych przez przepisy szczególne. Przykładowo, art. 70⁵ Kodeksu cywilnego mówi o wpływaniu na wynik aukcji lub przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Wówczas jako organizator lub uczestnik aukcji bądź przetargu, mamy jeden miesiąc na żądanie unieważnienia umowy, liczony od momentu, gdy dowiemy się o wystąpieniu wskazanych przyczyn unieważnienia.