Oświadczenie woli – co to jest?

“Oświadczenie woli” to jedno z podstawowych pojęć prawa cywilnego. Zrozumienie jego znaczenia z pewnością pomoże sprawniej poruszać się w temacie zawierania umów oraz interpretowania ich treści. Wiedząc, czym jest oświadczenie woli i jakie skutki wywołuje jego złożenie, możemy zacząć działać bardziej świadomie, zarówno jeśli chodzi o relacje gospodarcze, jak i te poza biznesowe.

Czym jest oświadczenie woli

Z oświadczeniem woli mamy do czynienia w sytuacji, gdy dana osoba komunikuje swoją wolę z zamiarem wywołania określonych skutków prawnych, czyli następstw przewidzianych przepisami prawa.

Skutki oświadczenia woli 

Oświadczenie woli jest ukierunkowane na wywołanie określonych konsekwencji przewidzianych przepisami prawa. Do takich zamierzonych skutków zalicza się powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego, czyli odpowiednio na przykład zawarcie umowy, aneksowanie umowy, rozwiązanie umowy. 

Należy jednak pamiętać, że o oświadczeniach woli możemy mówić nie tylko w przypadku umów. Wyróżniamy także jednostronne czynności prawne, dla skuteczności których potrzebne jest złożenie oświadczenia woli tylko przez jeden podmiot. Dla przykładu można tutaj wskazać spisanie testamentu, czy złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Podsumowując, oświadczenie woli składamy po to, by dostatecznie wyraźnie zakomunikować innym osobom naszą decyzję odnośnie zamiaru wywołania określonego skutku prawnego.

Oświadczenie woli w kodeksie cywilnym

Oświadczenie woli jest pojęciem zdefiniowanym w art. 60 kodeksu cywilnego. Zgodnie z jego brzmieniem, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli za pomocą formy elektronicznej. 

Warto zwrócić uwagę, że ostatnie słowa powołanej definicji zdają się wskazywać, że zamiarem polskiego ustawodawcy było zaaprobowanie budzącej coraz większe zainteresowanie praktyki komunikowania się przy pomocy mediów elektronicznych i rozwianie wątpliwości co do skuteczności oświadczeń składanych w tej formie. Zmiana przepisu polegająca na wprowadzeniu do kodeksu cywilnego postanowienia, zgodnie z którym oświadczenie woli może być złożone także w postaci elektronicznej weszła w życie w 2002 r., a zatem w okresie zyskiwania popularności przez pocztę elektroniczną i komunikatory internetowe.  

Jako że kodeksowa definicja oświadczenia woli na pierwszy rzut oka może wydawać się skomplikowana, warto dla porządku wyszczególnić elementy składające się na pojęcie oświadczenia woli:

• wola,
• wyrażenie woli poprzez zachowanie się człowieka,
• ujawnienie woli w sposób dostateczny.

W literaturze prawniczej przez wiele lat formułowano szereg rozmaitych koncepcji na temat woli, sposobów jej wyrażania oraz reguł jej interpretowania przez odbiorców. Nie wdając się w zawiłe rozważania prawne, najprościej rzecz ujmując, wola jest tym, czego wewnętrznie chcemy. Z kolei żeby ta wola wywołała jakiekolwiek skutki, musi zostać przez nas uzewnętrzniona. Należy jednak przypomnieć, że mowa tutaj wyłącznie o woli wywołania pewnych skutków w sferze spraw regulowanych przepisami prawa. Co do zasady zatem, w przeciwieństwie do oświadczenia o treści “Chcę kupić od Ciebie rower za tysiąc złotych”, oświadczenie “Chcę iść z Tobą na spacer” nie będzie prawnie doniosłe. 

Ustawodawca wskazał, że wyrażenie woli następuje przez zachowanie się człowieka, z tym, że zachowanie to musi ujawniać wolę w sposób dostateczny. Istnieje wiele sposobów na wyrażenie woli. Może ono nastąpić chociażby na piśmie, ustnie, mailowo, ale także w sposób dorozumiany, na przykład poprzez gesty i inne komunikaty pozawerbalne, takie jak uścisk ręki, czy przystąpienie do określonego działania. Przykładem oświadczenia woli jest więc zarówno podpisanie umowy, akceptacja regulaminu sklepu internetowego, jak i zakup biletu na tramwaj, czy wręczenie koledze 50,00 zł na imprezie celem pożyczenia.

W związku z tym ważne jest, aby dane zachowanie w konkretnym kontekście sytuacyjnym było możliwe do zinterpretowania zgodnie z wolą osoby składającej takie oświadczenie. W tym celu art. 60 kodeksu cywilnego przewiduje wymóg ujawnienia woli w sposób dostateczny, a zatem w taki sposób, aby dać innym osobom możliwość prawidłowego zrozumienia składanego oświadczenia. 

Nierzadko zdarza się jednak, że powstaje spór co do tego, w jaki sposób dane oświadczenie woli powinno zostać zinterpretowane. Komu wówczas należy przyznać rację? Osobie składającej oświadczenie, która przecież powinna najlepiej wiedzieć, jakie konsekwencje chciała danym oświadczeniem wywołać, czy też adresatowi tego oświadczenia? Z pomocą w rozstrzygnięciu tej kwestii przychodzi art. 65 kodeksu cywilnego:

§ 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.”

Jak już wstępnie sygnalizowano, czynności prawne dzielą się m.in. na jednostronne, czyli takie, dla skuteczności których wystarczy oświadczenie woli jednej strony oraz wielostronne, w przypadku których wymagane jest złożenie zgodnych oświadczeń woli przez co najmniej dwie strony. Treść art. 65 kodeksu cywilnego stanowi wyraz tak przyjętego podziału – § 2 dotyczy bowiem wyłącznie umów, a zatem wielostronnych czynności prawnych. Nie oznacza to jednak, że do umów nie stosujemy reguł wykładni określonych w § 1. Ustawodawca dostrzegając specyfikę umów sformułował po prostu dodatkowe wskazówki interpretacji oświadczeń woli składanych w ramach tego typu czynności prawnych.

Co istotne, reguły wykładni oświadczeń woli dotyczą nie tylko oświadczeń nieprecyzyjnych, niejasnych, budzących wątpliwości. Jest to o tyle zasadne, że często oświadczenia woli tylko pozornie wydają się oczywiste, jednak w szerszym kontekście (np. biorąc pod uwagę pozostałe postanowienia umowy) zrozumienie ich znaczenia staje się problematyczne. Z tego powodu, tłumacząc oświadczenie woli należy mieć na względzie pewne dodatkowe kryteria. 

Czym są wobec tego ustalone zwyczaje, czy zasady współżycia społecznego, o których mowa w art. 65 § 1 kodeksu cywilnego? Ustalone zwyczaje to chociażby charakterystyczne typy zachowań przedsiębiorców w danej branży, stosowanie specyficznej terminologii. Jeśli zatem oświadczenia woli zostały złożone w ramach działalności podmiotów z danej dziedziny, wykładnia tych oświadczeń powinna uwzględniać jej właściwości. Odwołanie się do zasad współżycia społecznego z kolei, to sięgnięcie po pewne uniwersalne wartości, moralne i etyczne reguły postępowania, czy powszechne obyczaje. Uzupełnieniem regulacji w tym zakresie jest art. 58 § 2 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna. Taka daleko idąca sankcja daje obraz tego, jak ważną rolę pełni w polskim systemie prawa cywilnego pojęcie zasad współżycia społecznego.

Przykład oświadczenia woli

Jako że z pewnością każdy z nas w swoim życiu miał do czynienia z umowami, przeanalizujmy proces składania oświadczeń woli na poniższym przykładzie:

Chcesz kupić używany samochód. W tym celu udajesz się do komisu samochodowego. Znalazłeś interesujące Cię auto. Znajdująca się na nim tabliczka zawiera wszystkie potrzebne informacje – rok produkcji, przebieg, dane dot. silnika itd., za wyjątkiem ceny. Podchodzi do Ciebie właściciel komisu i mówi “Jeśli jest Pan dzisiaj w stanie zapłacić, to sprzedam ten samochód za 20 tysięcy złotych”. Spodziewałeś się wyższej ceny, więc z radością odpowiadasz “Biorę go!”.

W podanym przykładzie doszło do zawarcia umowy sprzedaży w trybie ofertowym. Zgodnie z art. 66 § 1 kodeksu cywilnego oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy. Słowa właściciela komisu należy traktować jako ofertę – zostałeś poinformowany o cenie i terminie płatności. Przedmiot potencjalnej umowy był Ci już znany wcześniej – opis samochodu widniał na sporządzonej przez sprzedawcę tabliczce. Należy wobec tego uznać, że wszystkie istotne postanowienia umowy sprzedaży zostały określone. Zgadzając się na zaproponowane warunki, przyjąłeś ofertę i doprowadziłeś do zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.

W opisywanym przykładzie doszło do złożenia dwóch oświadczeń woli:

• Sprzedawca skierował do Ciebie ofertę, czyli oświadczenie woli zawarcia umowy (sprzedania Ci samochodu),
• Ty przyjąłeś ofertę, przez co również złożyłeś oświadczenie woli zawarcia umowy (kupna samochodu od sprzedawcy).

Kiedy oświadczenie woli jest ważne?

Ważność oświadczeń woli zależy od kilku czynników. Przede wszystkim zależy ona od cech osoby składającej dane oświadczenie. Do składania oświadczeń woli niezbędne jest bowiem posiadanie co do zasady co najmniej ograniczonej zdolności do czynności prawnych, czyli możliwości dokonywania własnym działaniem i we własnym imieniu czynności prawnych (np. zawierania umów, zaciągania zobowiązań). Chodzi tutaj w szczególności o osoby prawne, osoby fizyczne, które ukończyły 13 lat i osoby, które nie zostały ubezwłasnowolnione całkowicie.

Dla ważności oświadczenia woli wymaga się także, by zostało ono złożone w rzeczywistym zamiarze wywołania określonych skutków. Oznacza to, że oświadczenie złożone w formie żartu nie wywoła skutków prawnych. Należy także przypomnieć, że zachowanie osoby składającej oświadczenie woli musi ujawniać tę wolę w sposób dostateczny. 

Trzeba również pamiętać, że w niektórych przypadkach przepisy mogą uzależniać ważność składanych oświadczeń woli od złożenia ich w szczególnej formie. Przykładowo, umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Często także same strony w umowie postanawiają, że dla ważności oświadczeń składanych w ramach tej umowy wymagane jest zachowanie wskazanej formy.

Oświadczenie woli, które ma być w pełni skuteczne, nie może być również obarczone wadami, o których mowa poniżej.

Wady oświadczenia woli

Zagadnienia związane z wadami oświadczeń woli są niezwykle istotne i wymagają odrębnego omówienia, dlatego poniżej przedstawimy wyłącznie podstawowe informacje z tego zakresu. 

Wady oświadczenia woli zostały uregulowane w art. 82 – 87 kodeksu cywilnego. Należą do nich:

• brak świadomości lub swobody,
• pozorność
• błąd oświadczenia woli,
• podstęp,
• groźba.

Wystąpienie którejkolwiek z powyższych wad stanowi duże zagrożenie dla skuteczności złożonego oświadczenia. W zależności od rodzaju wady, może ona prowadzić do bezwzględnej nieważności czynności prawnej (oświadczenie woli nie wywołuje żadnych skutków prawnych) lub powodować wzruszalność czynności prawnej (oświadczenie woli nie jest z mocy prawa nieważne, ale może zostać przez konkretną osobę podważone).