Zasada swobody umów i jej ograniczenia

Na czym polega zasada swobody umów?

Zasada swobody umów rozwinięta jest w art. 3531 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. Jest ona jedną z podstawowych zasad kształtujących prawo zobowiązań, jako że wywiera wpływ na możliwość kształtowania swojej sytuacji prawnej przez strony umowy. Naturalnie, zasada ta nie rozciąga się na jednostronne czynności prawne, a jedynie na umowy. Co więcej, obejmuje ona jedynie stosunki zobowiązaniowe, nie można więc powoływać się na nią w stosunkach rzeczowych, rodzinnych czy spadkowych.

W wąskim znaczeniu, zasada ta odnosi się do możliwości kształtowania treści stosunku prawnego według własnego uznania. Umożliwia więc ona kształtowanie stosunku o treści, który odbiega od ustawowych modeli (poprzez kreowanie umów nienazwanych) lub od zawartych w przepisach norm o charakterze dyspozytywnym. Dzięki temu strony mogą swobodnie ustanawiać swoje prawa i obowiązki, określać świadczenia oraz ich wysokość, w tym również świadczenia uboczne, a także wskazywać okoliczności, po których wystąpieniu świadczenie powinno być spełnione. W szerszym znaczeniu obejmuje ona również swobodę stron decydowania o zawarciu umowy, wyboru kontrahenta oraz zakończenia istniejącego stosunku prawnego.

Zasada swobody umów obejmuje również formę umowy, z nielicznymi wyjątkami. Co do zasady strony mogą więc wybrać dowolną formę dla ukształtowania wiążącego je stosunku prawnego, w tym również elektroniczną lub dokumentową. Więcej informacji dotyczących najprostszych dostępnych form do zawarcia umowy znaleźć można w artykułach: Forma elektroniczna – co musisz o niej wiedzieć oraz Forma dokumentowa czynności prawnej.

Zasada swobody umów – ograniczenia

Zasada swobody umów nie ma charakteru bezwzględnego. Zgodnie z art. 3531 Kodeksu cywilnego, treść lub cel stosunku nie mogą sprzeciwiać się właściwości tego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Czynniki te nazywamy powszechnie granicami swobody umów, jako że wyznaczają one zakres kompetencji stron do swobodnego kształtowania wiążącego je stosunku prawnego. Jednocześnie na uwadze musimy mieć zarówno treść stosunku, rozumianą jako treść umowy, a więc zawarte w umowie postanowienia, a także indywidualny i konkretny cel danego stosunku. Należy przy tym zaznaczyć, że aby cel czynności uznany został za przekraczający granice swobody umów, musi on być znany stronom umowy.

Zasada swobody umów a ograniczenia ustawowe

Ograniczenia ustawowe to najłatwiej uchwytna i sprecyzowana granica swobody umów, w praktyce więc sądy przy ocenie ważności umowy będą bardziej skłonne powoływać się właśnie na tą przeszkodę niż na naturę danego stosunku bądź zasady współżycia społecznego. Zgodnie z tym warunkiem, zawierając umowę, nie możemy naruszać zawartych w ustawie nakazów i zakazów. Ustawę powinniśmy przy tym rozumieć szeroko jako wszelkie źródła obowiązującego prawa, musimy więc mieć na uwadze również przepisy Konstytucji, umów międzynarodowych, rozporządzeń, aktów prawa miejscowego oraz prawa unijnego.

Przede wszystkim ustawa może nakładać obowiązki związane z dokonaniem pewnych czynności. Tak też przepisy mogą narzucić zachowanie dla umowy konkretnej formy, pisemnej bądź szczególnej, jak akt notarialny. Mogą również wymagać wydania rzeczy przy zadatku, użyczeniu bądź składzie bądź dokonania publicznego ogłoszenia przy przyrzeczeniu nagrody za wykonanie danej czynności. Konieczne może być też dokonanie wpisu do rejestru, który warunkuje ważność lub skuteczność danej kategorii umów. W szczególnych przypadkach swoboda umów ograniczona może być również przez obowiązek wybrania kontrahenta o określonych kwalifikacjach i statusie, jak ubezpieczyciela czy banku. Ponadto, korzystanie ze swobody umów może podlegać ograniczeniom wprowadzanym przepisami szczególnymi dla realizacji nadrzędnych celów, takich jak ochrona dóbr konstytucyjnych bądź ochrona wolności słabszej strony. Przykładem są obowiązujące obecnie regulacje COVID-owe związane z ochroną zdrowia i życia oraz podmiotów szczególnie narażonych na szkodę w wyniku wprowadzenia stanu zagrożenia epidemicznego, które omówione zostaną w dalszej części artykułu.

Zasada swobody umów a zasady współżycia społecznego

Zasady współżycia to otwarty i niedookreślony katalog zasad, w związku z tym ograniczenia z nich wypływające są bardziej elastyczne niż w przypadku wyraźnych nakazów bądź zakazów ustawowych. Powinniśmy je rozumieć przede wszystkim jako reguły moralne bądź obyczajowe, powszechnie uznane w naszym społeczeństwie. Poszanowanie tej zasady wiąże się więc z takimi aspektami jak równość stron (w zakresie ich praw, obowiązków czy wysokości świadczeń), obiektywnie pojmowane dobra wiara, uczciwość, rzetelność, lojalność czy sprawiedliwość. Jednocześnie zasada ta wyznacza pewne minimum, które nie może zostać przekroczone. Nie nakłada więc na strony obowiązku wyraźnego włączenia do umowy postanowień o charakterze postulatów dotyczących wyznawanych wartości. Istotne jest jednak, że zasady tej przestrzegać musimy zarówno w obrocie profesjonalnym, a więc w przypadku umów zawieranych z podmiotami, które zawodowo trudnią się działalnością gospodarczą, jak i nieprofesjonalnym, naturalnie przy uwzględnieniu specyfiki obu tych kategorii.

W kontekście zasady równości musimy mieć na uwadze, że sam fakt, że świadczenia są wobec siebie dysproporcjonalne nie przesądza jeszcze o przekroczeniu granicy swobody umów. Niedopuszczalna jest już jednak sytuacja, w której jedna ze stron nie miała warunków do zachowaniu autonomii woli przy zawieraniu umowy, w wyniku czego jej interesy nie zostały uszanowane w sposób obiektywnie sprawiedliwy. Przykładem takiej sytuacji jest zastrzeżenie rażąco wysokiej kary umownej na skutek wykorzystania przez kontrahenta przy negocjacji umowy swojej silniejszej pozycji gospodarczej i w ten sposób znaczne pokrzywdzenie strony słabszej.

Zasada swobody umów a natura stosunku prawnego

Natura stosunku prawnego odnosi się do najistotniejszych cech właściwych dla modelu tego stosunku. Odnosi się to zarówno do umów nazwanych, a więc wyraźnie uregulowanych w ustawie, jak i umów nienazwanych, wykształconych w praktyce zgodnie z zasadą swobody umów. O naturze stosunku prawnego możemy mówić również w szerszym zakresie, jako o ogólnych właściwościach każdego możliwego stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy.

Po pierwsze, umowa powinna więc zawierać co najmniej minimalną treść właściwą dla danej kategorii czynności prawnej. Przykładowo, przy umowach nienazwanych, niedopuszczalne byłoby skuteczne zawarcie umowy, w której w ogóle nie da się wyróżnić praw i obowiązków stron. Z kolei w przypadku umów nazwanych konieczne jest zawarcie w umowie co najmniej elementów koniecznych wskazanych w przepisach. Na przykładzie art. 535 Kodeksu cywilnego dotyczącego umowy sprzedaży, elementami koniecznymi byłyby postanowienie o przeniesienie własności rzeczy oraz wydaniu jej przez sprzedającego, a także postanowienie o wydaniu rzeczy i zapłacie ceny przez kupującego.

Po drugie, postanowienia umowy nie mogą kłócić się naturą danego stosunku prawnego. Oznacza to między innymi, że gdy mamy do czynienia z umowa starannego działania, nie możemy zastrzec w niej, że wykonanie zobowiązania będzie polegać na osiągnięciu konkretnego celu. Przykładowo, w umowie o świadczenie usług medycznych nie możemy zawrzeć bezwzględnej obietnicy wyleczenia pacjenta. Innym przykładem jest zastrzeżenie w umowie gospodarczej, a więc umowie z założenia pozwalającej każdej ze stron na realizowanie swoich interesów, że jednej ze stron przysługiwać będzie wyłączne prawo do dowolnej zmiany warunków umowy.

Zasada swobody umów a konsekwencje jej nieprzestrzegania

Przekroczenie wskazanych wcześniej granic swobody umów najczęściej automatycznie skutkuje uruchomieniem sankcji nieważności bezwzględnej z art. 58 Kodeksu cywilnego. Umowa naruszająca wskazane wyżej zasady i ograniczenia będzie więc nieważna w całości lub części, w zależności od wagi danego postanowienia umownego dla samego zawarcia umowy, bez możliwości jej uzdrowienia. Więcej na temat wskazanej sankcji nieważności przeczytać można w naszym poprzednim artykule: Kiedy umowa jest nieważna.

W szczególnych przypadkach wskazanych w ustawie, skutek nieważności zastąpiony jest innym, jak np. zastąpienie nieważnych postanowień umowy przez treść zgodną z przepisami bądź bezskuteczność. Tak też na podstawie art. 558 § 2 Kodeksu cywilnego dotyczącego umowy sprzedaży skutek bezskuteczności występuje w przypadku prób ograniczenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym.

Zasada swobody umów a COVID-19

Jak zasygnalizowano wcześniej, wybuch epidemii COVID-19 doprowadził do uchwalenie szeregu ustaw i rozporządzeń, które jedynie w sposób przejściowy wpływać mogą na zasadę swobody umów, a dokładniej przez okres obowiązywania stanu epidemii bądź zagrożenia epidemicznego. Przykładem jest art. 8a ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, który upoważnia ministra właściwego do spraw gospodarki do ustalenia cen maksymalnych oraz maksymalnych marż hurtowych i detalicznych w sprzedaży towarów lub usług mających istotne znaczenie dla ochrony zdrowia lub bezpieczeństwa ludzi, ograniczając tym samym swobodę stron do kształtowania tych postanowień umownych. W art. 15ze ustawy przewidziano również nakazy związane z prowadzeniem działalności w większych obiektach handlowych, jak wygaśnięcie wzajemnych zobowiązań stron umowy najmu oraz obowiązek przedłużenia obowiązywania umowy, ograniczając tym samym możliwość zmiany bądź zakończenia stosunku prawnego przez strony.